مقدمه

امروزه تخریب محیط زیست و منابع طبیعی (خصوصأ جنگل ها)، مستقیماً بر روند اقتصادي کشورهاي جهان تأثیرگذار است. فرسایش خاك، آلودگی هوا، افزایش تعداد سیلاب هاي خطرناك به علت نابودي زیست بوم ها و جنگل ها و تغییر آب و هوا، تأثیر سوئی بر زندگی افراد جامعه می گذارند. تولید روز افزون زباله از جمله کاغذ و مقوا و دفع غیراصـولی آن بـه محیط زیست، علاوه بر هدر دادن سرمایه هاي ملی، باعث از بین رفتن منابع طبیعی می شود. مهم ترین چالش پیش روي صنایع خمیر و کاغذ، تأمین ماده اولیه سلولزي مناسب است. الیاف بازیافتی به عنوان بخش مهمی از ماده اولیه سـلولزي در صنایع خمیر و کاغذ در سطح دنیا به ویژه کشورهاي توسعه یافته مطرح هستند. این الیاف از چوب تأمین نشده، بلکه از صنایع تبدیلی کاغذ، توزیع کنندگان کاغذ و غیره جمع آوري می شوند. با توجه بـه محـدودیت منـابع اولیـه سـلولزي (جنگل و چوب)، افزایش مصرف کاغذ، هزینه زیاد براي تولید کاغذ دست اول، مشکلات زیست محیطی ناشی از تولیـد کاغذ دست اول، تخریب جنگل ها و منابع طبیعی و فشار زیاد بر جنگل ها بویژه جنگل هاي شمال کشور، اهمیت توجه به بازیافت بیشتر می شود. بازیافت هر تن کاغذ باطله از قطع 17 اصله درخت جنگلی جلوگیري میکند. درکارخانه هایی که از کاغذ بازیافتی براي تولید کاغذ استفاده می شود میزان انرژي مصرفی 40 درصد کمتر از کارخانه هایی است که از الوار استفاده می کنند. آمارهاي موجود در دنیا حاکی از افزایش مصرف کاغذهاي باطله در صنعت بازیافت است. عوامل چندي بر این افزایش مصرف مرتبط هستند که از آن جمله می توان به گسترش روزافزون جمعیت و توسعه فرهنگی جوامع اشاره کرد. مصـرف سرانه کاغذ در هر جامعه به عنوان شاخصی از رشد و توسعه فرهنگی آن جامعه در نظر گرفته می شود. لذا دیده می شود در شرایطی که هر دو عامل افزایش جمعیت و توسعه فرهنگی به صورت توأم تاثیر بگذارند، رشد مصرف سرانه کاغذ نیز بـه صورت تصاعدي خواهد بود.

جایگاه فرایند بازیافت کاغذ در دنیا

با افزایش محافظت از منابع جنگلی و محیط زیست در دنیا، تمایل به سمت استفاده از کاغذ باطله در کاغذسازي می باشد. کاغذ باطله به عنوان ماده اولیه کاغذسازي یک منبع مهم تجدید پذیر است که نه تنها کمبود مواد اولیه بـراي کاغـذ سـازي را کاهش می دهد، بلکه مشکلات زیست محیطی را نیز کاهش می دهد. صنعت کاغذسازي، مصرف کننده اصلی کاغذهاي بازیافتی به عنوان ماده اولیه دست دوم می باشد. بـه طـوري کـه در تولیـد کاغذ و مقوا از انواع مختلف کاغذهاي بازیافتی استفاده می شود. در ساخت بعضی از انواع کاغـذ و مقـوا، از الیـاف بازیـافتی بـه صورت خالص استفاده می شود که از آن جمله می توان به ساخت مقواي کنگره اي و تست لاینر در اروپاي مرکـزي، غربـی و جنوبی یا کاغذ چاپ روزنامه در آلمان اشاره کرد. براي ساخت سایر انواع کاغذ و مقوا از مخلوط الیاف بازیافتی و الیاف خمیـر دست اول استفاده می شود که از آن جمله می توان به ساخت کاغذ چاپ و تحریر و مقواي لاینر در آمریکاي شمالی و اروپـاي شمالی اشاره نمود. سهم الیاف بازیافتی در این خمیرها، از مقدار حدود 5 درصد براي کاغذهاي ظریف تا 100 درصد بسته به نوع کاغذ و مقوا یا ناحیه جغرافیایی، در نوسان است.

بازیافت و جایگاه آن در ایران

بازیافت کاغذ بر خلاف مفهوم کنونی که با فرآیندهاي شیمیایی و پردازش کارخانه اي تعریف می شود از دیر باز به صـورت سنتی وجود داشته است. سهولت خمیر کردن کاغذهاي باطله و شکل دهی مجدد به آن ها همواره سبب شده کـه تمایـل بـه سمت بازیافت آن افزایش یابد. از عمده ترین عوامل تولید کاغذهاي باطله مـی تـوان بـه زبالـه هـاي خانوارهـا، مـدارس، ادارات، کاغذهاي ضایعاتی صحافی، عکاسان، فتوکپی ها، چاپخانه ها و واحدهاي سازنده جعبه هاي مقوایی و غیره اشاره کرد. بررسی ها نشان می دهد بازیافت کاغذ با بهره گیري از صنعت به سال 1313 باز میگردد که با تأسیس کارخانه مقواسازي کرج و استفاده از کاغذ باطله انجام گرفته است.

عرضه و تقاضاي فرآورده هاي کاغذي

نتایج یک بررسی در مورد عرضه و تقاضاي فرآورده هاي کاغذي طی دوره زمانی بین سالهاي 1387 تا 1400 نشـان داده است تا سال 1388 در صورت راه اندازي کلیه طرحهاي در دست اقدام کاغذسازي و شروع بـه تولیـد آنهـا، مقـدار تولیـد کلـی فرآوردههاي کاغذي در سطح کشور در بهترین حالت بالغ بر 2/1 میلیون تن خواهد بود در حالی که برآورد میزان تقاضا بـراي این فرآورده ها تا سال 1388 ،با در نظر گرفتن رشد جمعیت و رشد مصرف سرانه کاغذ در کشور بالغ بر 4/1 میلیون تن مـی باشد. همچنین بررسی همین مورد تا افق زمانی سال 1400 نشان می دهد در صورت عدم راه انـدازي واحـدهاي جدیـد تولیـد کننده کاغذ در کشور بعد از سال 1388 و به فرض ثابت ماندن مقـدار تولیـد در سـطح 2/1 میلیـون تـن، کمبو دهـا شـدیدتر خواهند شد. برآورد میزان تقاضا براي فرآورده هاي کاغذي تا افق زمانی سال 1400 ،بالغ بر 3 میلیون تن مـی باشـد و بـر ایـن اساس در بهترین شرایط تولید کاغذ، میزان کمبود فرآورده هاي کاغذي بالغ بر 8/1 میلیـون تـن خواهـد بـود . در ایـن میـان ، بسیاري از محصولات کاغذي که هزینه و انرژي قابل ملاحظه اي براي تولید آنها صرف شـده اسـت، چـه تولیـد داخلـی و چـه وارداتی، فقط پس از یکبار مصرف از دسترس خارج و وارد زباله شهري می شود.

اهمیت و مزایاي بازیافت کاغذ

اهمیت زیست محیطی

کاهش بهره برداري از جنگل ها به دلیل کاهش مصرف چوب و حفظ جنگل هاي با ارزش، کاهش تقاضا براي مواد اولیه غیر سلولزي (مواد شیمیایی) و در نتیجه کاهش پساب آلاینده محیط زیست، کاهش تقاضا براي انرژي که خود عمدتاً از سوزاندن سوختهاي فسیلی ایجاد می شود و در نتیجه به کاهش گازهاي گلخانه اي کمک می کند، کاهش مصرف آب و کاهش آلودگی آب هاي محیطی.

اهمیت اقتصادي بازیافت

در سیستم بازیافت هم نظر دوستداران محیط زیست از جهت حفظ محیط زیست و هم نظر اقتصاد دانان از جنبه کاهش هزینه هاي بهره برداري و تولید تأمین می شود. اما در هر دو حالت، آنچه که اهمیت بیشتري دارد، جنبه اقتصادي اسـت . هـر چند کاهش بهره برداري از منابع طبیعی، انرژي و مواد خام، خود نوعی صرفه جویی در هزینـه هـاي ملـی اسـت امـا از جنبـه اقتصادي همزمان با این صرفه جویی ها از هزینه هاي دیگر نیز اجتناب می شود. در بسیاري از کشورهاي در حال توسعه همانند کشور ما به دلیل رشد جمعیت و نیاز آموزش و غیره مصرف کاغذ و مقوا که عمدتاً از طریق وارد کردن آن تأمین می شود رو به افزایش است، بدین ترتیب بازیافت آن میزان واردات را کاهش می دهد. بازیافت راه حلی است که نسبت به دفن یا سوزاندن مواد زائد و حتی در مورد کاغذ از تبدیل آن به کمپوست هزینه کمتري را به شهرداري ها تحمیل می کند و صرفه جویی در انرژي و محیط زیست تمیزتر اساس آن را تشکیل می دهد.